Grafstenen – liever geen bloemen!

Liever geen bloemen – stenen zijn welkom

Tijdens mijn vakantie in Zuid-Limburg stuitte ik in de buurt van Klein Haasdal en Schimmert in het Ravensbos op een piepklein kerkhofje met Joodse Grafstenen. Wandelend door een verstild zonnig bos verscheen daar plots een klein hof met een fraaie poort. Hoge oude heggen rondom. Op het begraafplaatsje zelf stonden slechts vier bijzondere grafstenen. Grafstenen als gigantische schaakstukken van 2,5 meter hoog.

Joodse begraafplaats

De grafstenen hadden Hebreeuwse en Nederlandse teksten. Ook het verschil van de veel oudere Joodse jaartallen met onze Westerse Gregoriaanse jaartelling viel op. Opvallend vond ik dat nergens bloemen te zien waren, maar wel volop kiezelstenen die op de graven gelegd waren.

De verstilde sfeer, een mysterieuze verlaten begraafplaats midden in het bos, zo te zien al heel oud en met slechts vier gigantische grafstenen dat intrigeert!

De grafstenen waren gemaakt uit Belgisch hardsteen en heel sober van vormgeving en opzet. Het kerkhofje midden in het bos pal onder hoogspanningsleidingen riep nogal wat vragen op.

Familie begraafplaats?

Was het een familie begraafplaats van een rijke Joodse familie geweest? De namen op de grafstenen waren nog maar slecht leesbaar. Van wat ik kon ontcijferen leken sommige namen op elkaar, maar waren anderen weer heel verschillend. Misschien aangetrouwde familie? Waarom maar vier grafstenen? En wat deden die handen op die ene grafsteen? Waarom zulke grote hoge grafstenen?

De mensen in het dorpje wisten me niet veel meer te vertellen dan dat het een oude Joodse begraafplaats was. En dat er al heel lang niemand meer begraven werd.  

Gelukkig is er internet en bleek er voldoende informatie over deze mysterieuze begraafplaats. Zoeken op internet leerde me dat de laatste keer dat er iemand begraven werd was in 1914.

Deze piepkleine Joodse begraafplaats dateert van 1850; volgens andere bronnen echter van 1820. In 1914 werd de laatste dode er begraven. Er waren toen ook Joodse begraafplaatsen in Meerssen en in Beek. Op katholieke begraafplaatsen waren mensen met een ander geloof bepaald niet welkom.

Met dit kleine kerkhof werd toestemming verleend om ook bij Groot-Haasdal en Schimmert Joodse begrafenissen uit te kunnen voeren. De gemeente schonk dit stukje grond in het bos in eeuwige bruikleen. Eeuwig omdat dat Joodse graven nooit geruimd mogen worden.  De meest dichtbije synagoge was in Meerssen.

Privé Begraafplaats

Het zou oorspronkelijk een privé begraafplaats zijn geweest. Het is echter geen familiebegraafplaats omdat er geen familierelaties lijken te zijn tussen de familie Caan en Benedikt.   

Volgens verhalen zouden er oorspronkelijk 7 graven zij geweest. De drie ontbrekende stenen zouden van de helling “gevallen” kunnen zijn. Nu heb ik daar geen ravijn o.i.d. kunnen vinden. Het loopt enigszins schuin af, maar dat kan het wegvallen van grafstenen niet verklaren. Vandalisme en antisemitisme(?) is blijkbaar van alle tijden.

Wie liggen er begraven?

De vier grafstenen zijn voor David Caen (1815 – 1903), David Benedik (1820 – 1898), Jacob Caan (1819 – 1882) en Caroline Caan (1832 – 1914) Jacob Caan en David Caen waren volle broers. Waarschijnlijk is er sprake van een spellingsfout geweest bij de burgerlijke stand. Hun vader Michel Caan lag er waarschijnlijk ook begraven. Hij overleed in 1859. De eerste Joodse inwoner van Schimmert Mozes Caan overleed er in 1822. Waarschijnlijk was hij de eerste die op de privé begraafplaats werd begraven. Is zijn steen een van de drie grafstenen die verdwenen zijn?

Opvallend zijn de handen op de grafsteen van Jacob Caan. De naam Caan komt waarschijnlijk van de de naam Cohen. Dat verklaart de zegende handen op zijn grafsteen. Op Joodse begraafplaatsen zijn “zegenende handen” vaak te zien op stenen van mensen die Cohen heten. De handen worden gevormd naar de Hebreeuwse letter sjin ש, wat ‘almachtige’ betekent.

Het graf van David Caen draagt een kroon; verwijst dat naar zijn voornaam van Koning David?

Uit 1852 dateert het verzoek om een haag rondom het begraafplaatsje te mogen planten, ter bescherming tegen loslopend vee en wandelaars.

Grafstenen

De overledenen werden met het gezicht naar het oosten begraven – in de richting van Sion. De grafstenen werden midden op de graven geplaatst. De grafstenen hier zijn verticaal; kenmerkend voor Joden uit het Noorden. Portugese Joden schijnen onder horizontale stenen begraven te worden.

Steentjes op een grafsteen leggen

Op Joodse begraafplaatsen is het de gewoonte dat men steentjes op het graf legt. Misschien herinner je het einde van Schindlers list; de film van Spielberg waar op het einde alle overlevenden een steentje op zijn grafsteen leggen als eerbetoon.

De steen staat symbool voor voortdurende aanwezigheid en herinnering; een steen verwelkt niet zoals een bloem. Via een eeuwige steen is men als het ware altijd bij de overledene. Ook bouwt men met een steentje verder op de goede daden die door de overledene zijn verricht.

Door een “steentje bij te dragen” laat je zien dat je een levende bijdrage wilt leveren aan het graf en gewoon ook dat je langs bent geweest; de overledene eert en niet vergeten bent.

Volgens het Joodse geloof is bij het graf nog een deel van de ziel van de overledene aanwezig. Een Joodse begraafplaats is volgens deze traditie een plaats waar levenden en doden met elkaar in contact kunnen komen.

Geschiedenis van stenen op een graf

Waar komt het gebruik van steentjes vandaan? Waarschijnlijk dateert de traditie van stenen op graven leggen uit tijd dat het Joodse volk door de woestijn trok. Het meeslepen van overleden mensen was onmogelijk; daarom werden mensen begraven waar ze overleden.  Het enige dat beschikbaar was om het graf te markeren in de woestijn waren stenen. Tevens werd zo voorkomen dat dieren de gestorvenen zouden opgraven.

Andere reizigers die door de woestijn trokken legden uit respect voor de overledene weer een steen op het graf. Zo kreeg het leggen van een steen op een graf door de eeuwen heen een blijvende betekenis.  Het verschil met de westerse traditie van het leggen van bloemen op graven is dat stenen niet verwelken. Steven zijn eeuwig, net zoals de Joodse graven die volgens de Joodse traditie nooit geruimd mogen worden.

Als je ooit stenen op een grafzerk ziet liggen dan weet je dat deze respect, herinnering en verbinding met de overledene symboliseren. Een mooi gebaar dat reeds duizenden jaren oud is en nog stamt uit de tijd dat het Joodse volg door de woestijn zwierf.  

Memorabel Afscheidsmonumenten

Memorabel Afscheidsmonumenten nodigt nabestaanden uit om actief mee te denken bij het ontwerpen van een persoonlijk grafmonument. Monumenten maken we met moderne materialen als RVS, geroest staal en glas. Alles wat we maken is persoonlijk en uniek en wordt door Nederlandse vakmensen gemaakt. Nabestaanden nodigen we graag uit om tussendoor te komen kijken. Graag adviseren we u over een persoonlijk gedenkteken. Neem vrijblijvend contact op voor een kennismaking.

Jeroen Stok

Dit artikel werd geschreven door Jeroen Stok.  Jeroen is beeldhouwer en ontwerpt behalve grafkunst ook RVS sculpturen en kunst in opdracht. Gestileerde moderne kunstwerken die een opvallend lichte en positieve uitstraling hebben. Het ontwerpen van grafmonumenten in samenspraak met nabestaanden is een belangrijk onderdeel van zijn werk, dat meestal meer betekenis heeft voor mensen dan een “gewoon” kunstwerk. 

Memorabel Afscheidsmonumenten  
Jeroen Stok
Moezelstraat 72
8226LB Lelystad

06-49 351 338